Mültecilerin durumu

Çeçenistan'daki savaş Çeçen nüfusunun yarısını mülteci durumuna düşürdü. İnsan haklarını ve uluslararası anlaşmaları hiçe sayan Rusya'nın sürdürdüğü savaşın dışa dönük yansımalarından biri olan mülteciler sorunu hukuk ve insanlık açısından daha ciddi bir tablo oluşturuyor.
Moskova'da kurulu bulunan önde gelen insan hakları örgütü Memorial, İnguşetya'da Çeçen mültecilerle görüşmeler yaparak, insanların evlerinden ve topraklarından ayrılma nedenlerini tespit etmiştir. Mülteciler ağır bombardımanların yol açtığı insan kayıpları nedeniyle kendi canlarını kurtarmak amacıyla memleketlerini terk ettiklerini bildirmişlerdir.

MEMORIAL: "Biz düzinelerle vakayı kayıt altına aldık. Burada bunlardan yalnız 3 tanesini anlatacağız. Bu vakalardan her biri, değişik kamplarda bulunan pek çok mültecinin anlattıklarıyla da teyit edilmiştir.

27 Eylül'de Grozni'nin banliyösü olan Stariye-Sunca köyüne düzenlenen operasyona katılan 4 saldırı uçağı bir grup binanın üzerine füze attı. 2 ev yıkıldı ve 4 ev ağır hasar gördü. Batukayev Sokağı'ndaki bir garajın bodrum katında en az 6 kişi öldü: Temirsultanov ailesinden Ramzan(34), annesi Taus(62), kızı(5) ve tanışları olan 3,5 ve 1,5 yaşlarında iki çocuklu hamile Haciçanavo (Aliyeva) Liza(21), komşu evden Umçayev Abdul. Takriben 50 kişi de yaralandı. Bunların bir kısmı hafif, bir kısmı ise ağır yaralandı. Bu olayları 5 mülteci detaylı olarak bildirdi.

Eylül sonu ve Ekim başında Grozni'deki televizyon kulesine saldıran Rus uçakları günlerce süren bu saldırılarıyla 56. bölgenin yakınlarında 18 kişinin ölümüne neden oldular. Yaralıların arasında en az 10 çocuk vardı. Bu olayları 6 mülteci detaylı olarak bildirdi.

2-3 Ekim tarihlerindeki bombardımanlarda isabet alan 7 numaralı okul tahrip oldu. O anda okulda bulunan öğretmen Zakriyev Said Hasan öldü. 6 Ekim'de oradan birkaç yüz metre uzaklıktaki evin bodrumuna sığınmış Kerimov ailesinden en az 6 kişi öldü: Hasan(46), karısı Meryem (26), Zurab(2), Aldan(39), onun karısı Birlant(36) ve kızları Rita(13). Aynı bodruma sığınmış Vedenolu mülteciler de öldüler: Algireyev Leçi (43), Dunayev Kazbek(37). Evlerinin bodrumlarında ölenler arasında Dıjanaraliyeva Aset(32) ve Rasuyev Abucazid(49) de vardı.

Gaytaceva Meryem(42) sokakta makineli tüfekle vurularak öldürüldü. Bir nolu okulda öğretmen Katayeva Luisa(26) yaşamını yitirdi. Bapayev Sultan(52) ve Hamzatov Ahmed(47) zahire aracına isabet eden bomba sonucunda yaşamlarını yitirdiler. Bu olayları 9 mülteci detaylı olarak bildirdi.

Mültecilerin anlattığına göre hastaneler yaralılarla dolup taşıyor ve verimli bir şekilde çalışamıyordu. Mesela Grozni'deki 9 Nolu Hastane'nin elektriği yoktu. Bir jeneratörle elektrik sağlanıyordu. Doğalgaz olmadığı için bina ısıtılamıyordu. İlaç ise aşırı derecede yoktu. Bu tüm hastaneler için geçerli. Zavodskoy ilçesindeki hastane de kapanmıştı. (29)

Mülteciler her türlü zorluklarla kuşatılmış bir şekilde ölüm sınavından geçer gibi üç kışı geride bıraktılar. Bu zaman zarfında aç bırakıldılar, hiçbir güvenlik şemsiyesi olmaksızın açık saldırılara maruz kaldılar, yetersiz beslenme ve dış etkenlere karşı korunamama nedeniyle yakalandıkları hastalıklar karşısında etkin tedavi imkanlarından yoksun bırakıldılar. Mülteciler arasında kalıcı etkisi olan fiziksel ve ruhsal hastalıkların yaygınlaştığına dair doktor uyarıları çok fazla karşılık bulamadı.

15 Ocak 2001'de Lord Judd ve Rudolf Bindig başkanlığındaki Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi heyetinin Çeçenistan'ın kuzeyindeki Znamenskoye mülteci kampına ziyareti sırasında kamp sorumlusu Zora Tatayeva, mültecilerin yüzde kırkının hasta olduğunu ve bunların çoğunun vereme yakalandığını bildirdi. (30)

25 Mart 2001'de İnguşetya Acil Durumlar Bakanlığı, Rusya'nın ödenek kesintilerini ve birikmiş borçlarını gerekçe gösterip, uluslararası yardım organizasyonlarının daha fazla kamplarda çalışamayacaklarını belirterek, Çeçen mültecilere dağıtılan sıcak yemeğin durdurulduğunu açıkladı. 2 Nisan'dan itibaren de ekmek dağıtımı kesildi. Buna ilaveten 14 Nisan'dan itibaren mülteci çadırlarının elektrik ve doğalgazlarının kesilmesi bir başka cezalandırma yöntemi olarak karşımıza çıktı. Kamplara iki ay boyunca gıda yardımı yapılmadı.
İnguşetya Cumhuriyeti Göç Hizmetleri Bürosu'nun verilerine göre, savaşın başından itibaren bu cumhuriyete iltica eden insan sayısı 308 bin. Buradaki mülteciler Bert, Sputnik, Karabulak, Alina, Aki-Yurt ve Bela Kampları'nda toplanmış bulunuyor. Söz konusu kamplar dışında bağımsız olarak yada yakınları yanında kalan çok sayıda mülteci bulunmaktadır. (31)

5 Ekim 2000 itibariyle Kuzey Osetya, Dağıstan, Kabardey-Balkar Cumhuriyetleri'nde 14 bin, Gürcistan'da 7 bin, Azerbaycan'da 10 bin, Kazakistan'da 10 bin, Ukrayna'da bin, Avrupa ve Türkiye'de yaklaşık 3 bin mülteci bulunuyordu. Ayrıca Çeçen mülteciler Polonya ve Çek Cumhuriyeti'nin yanı sıra çok sayıda Avrupa ülkesine dağılmış durumdalar. Türkiye'de değişik yerleşim merkezlerinde binin üzerinde Çeçen mülteci barınıyor. Mültecilerin yoğun olarak bulunduğu İstanbul'daki Fenerbahçe, Ümraniye ve Beykoz'daki kamplarda toplam 450 kişi barınıyor. (32)

Çeçen mülteciler bir süre sonra savaşın devam ettiği ülkelerine dönmeleri yönünde baskı görmeye başlamıştır. Rusya hükümeti, Çeçen mültecilerin varlığını, hem uluslararası kamuoyuna hem de kendi vatandaşlarına vermek istediği "Çeçenistan'da anti-terör operasyonlar başarıyla sonuçlandı, durum normalleşti" mesajının önünde engel olarak algılamaktadır. Bu nedenle mültecileri evlerine dönmeye mecbur bırakmak için değişik baskı yöntemleri geliştirmiştir. İnguşetya'da gıda dağıtım organizasyonu ve uluslararası kuruluşlarca verilen sağlık hizmetlerinin durdurulmak istenmesi bunlardan biridir.

HRW-İnsan Hakları İzleme - Çeçen Mültecilere Çeçenistan'a Geri Dönmeleri İçin Yapılan Baskılar: Çeçenistan'ın kuzeyini kontrollerinde bulunduran Ruslar, o bölgedeki Sernovodsk, Assinovskaya ve Açhoy Martanlı mültecilere geçen hafta itibariyle, geri dönme hazırlığı yapmalarını söyledi ve onların karneli ödeneklerini kesti. Çok sayıda mülteci HRW'a bombardımanlardan ve Rus askerlerinin kendi şehirlerindeki disiplin dışı davranışlarından korktuklarını söyledi. Ayrıca mültecilerin savaşın hasara uğrattığı evlerini tamir edecek malzemeleri yok. Ayrıca evleri yağmalanmış durumda. HRW Avrupa ve Orta Asya Bölümü Direktörü Holly Cartner, "İnsanları savaş bölgesine tekrar zorla göndermek onların temel insan haklarını ciddi bir şekilde ihlal etmektir. İnguşetya'daki yerlerinden olmuş insanlara evlerine gitme konusunda kendi kararlarını verme fırsatı tanınmalıdır" dedi.

9 bin insanın yaşadığı çadır kampın sorumlusu Khuçbarov "kamp yöneticilerinin neden bazı mültecilere karneyle yiyecek dağıtımını durdurdukları" sorusuna cevap olarak HRW'a şunları söyledi: "Neden onları beslemeye devam edelim? Biz şayet onları beslemeye devam edersek asla buradan ayrılmayacaklar. Şimdiye kadar çoktan gitmiş olmaları gerekirdi. Ancak korkacakları bir şey yok." (33)
İnsanların kendi iradeleri dışında evlerini terk etmeye mecbur bırakılmaları en temel insan hak ve hürriyetlerin ayaklar altına alındığının göstergesidir. Can güvenliğine ağır saldırı ve tehditler insanları mülteci haline düşürmüştür. Nüfusunun yarıya yakını mülteci durumuna düşmekle birlikte bu insanların sadece numune sayılabilecek kısmı mülteci statüsüne sahiptir. Dolayısıyla BM Mülteciler Yüksek Komiserliği'nin yardımlarından yararlanma fırsatı dahi bulamayan mültecilerin gerekli insani yardım almalarının önüne kasıtlı bir şekilde engeller çıkarılmaktadır.

Anti-terörist operasyon diye anons edilerek bir ülkenin yarısını mülteci durumuna düşürecek kadar genişleyen savaşta mültecilerin hak ve hukukları ihlal edilmiştir.

Çeçenistan'da sivil yerleşim alanlarının ağır bombardımanı sonucu ev, okul ve hastanelerin yıkılması gibi zorlayıcı etkenler nedeniyle halk kendini güvende hissedeceği başka ülkelere gitmek durumunda kalmıştır.

Bu gerçek BM İnsan Hakları Komitesi'nin raporunda "Hastane ve okullar gibi sivil binalar hükümet birliklerince tahrip edildi ve çok sayıda sivil ya katledildi ya da evlerinin yok olması sonucunda yerlerinden çıkarıldı" denilerek dile getirilmiştir. (34)

Cenevre Sözleşmeleri'ne Ek II. Protokol'ün 17. maddesinde "Sivillerin güvenliği ile ilgili olmadıkça veya zorunlu askeri nedenler gerektirmedikçe çatışmayla ilgili nedenlerle sivil halkın yer değiştirmesi emredilemez" denilmektedir. (35)

Uluslararası Sivil ve Siyasi Haklar Sözleşmesi'nin 12. maddesinde herhangi bir ülkenin topraklarında kanunlara uygun olarak bulunan herkesin, o topraklar içinde kalacağı yeri seçme özgürlüğüne sahip olduğu belirtilmiştir.

Evrensel İnsan Hakları Beyannamesi'nin 13. maddesinde "Herkes bir ülke sınırları içinde kalma ve seyahat etme özgürlüğü hakkına sahiptir" denilmiştir.

Öte yandan uluslararası topluluk ve kuruluşlar Çeçen mülteciler konusunda anlaşılmaz bir duyarlılık içerisindeler. BM Mülteciler Yüksek Komiserliği, Azerbaycan'da birtakım şayiaların karıştığı çok az sayıda mülteciye verilen nakdi yardımlar bir kenara İnguşetya'daki mültecilere temel insani yardımda bulunmanın ötesinde bir şey yapmış değil. Ancak komiserliğin asıl görevlerinden biri ve aynı zamanda varlık nedeni mültecilerin güvenliği için gereken önlemleri almaktır.